Overlevingsmechanisme en stress: waarom je lichaam reageert

Heb jij ook het gevoel alsof je altijd ‘aan’ staat? Je lichaam blijft gespannen, je gedachten schieten alle kanten op en je vindt het moeilijk om te ontspannen. Dit gebeurt niet zomaar, dit is een signaal dat je overlevingsmechanisme actief is en je lichaam en geest moeite heeft om terug te schakelen naar rust. Dit mechanisme, dat ooit bedoeld was om je te beschermen tegen acuut gevaar, reageert in de moderne wereld van nu op werkdruk, deadlines en sociale verwachtingen. Maar als het te lang aan blijft staan, kan dit leiden tot geestelijke en lichamelijke uitputting. De wel bekende burn-out. Hoe werkt dit systeem eigenlijk? En waarom blijft het actief als er geen dreiging is?

In dit blog gaan we hier dieper op in en leer je hoe je terug kan schakelen naar ontspanning.

Wat is je overlevingsmechanisme?

Je overlevingsmechanisme is een ingebouwd systeem dat reageert op dreiging en stress. De zogenoemde freeze, fight of flight reactie. Dit wordt aangestuurd door het autonome zenuwstelsel, dat bepaalt of je lichaam en een actieve stressmodus of een ontspanningsmodus verkeert. Als je brein gevaar signaleert, stuurt het signalen naar je lichaam om zich klaar te maken voor een reactie. Dit gebeurt dan weer via de sympathische modus: je hartslag versnelt, je spieren spannen aan en je maakt cortisol en adrenaline aan. Zo helpt je overlevingsmechanisme je te overleven tijdens kortdurende stress. Maar als deze reactie chronisch is, zoals bijvoorbeeld tijdens een burn-out, blijft je lichaam in de stress stand hangen.

Normaliter schakelt je lichaam terug naar de parasympathische modus, waarin herstel en ontspanning plaatsvindt. Dit gebeurt niet als stress zich heeft opgestapeld. In deze situatie blijft je overlevingsmechanisme actief, wat grote gevolgen heeft voor je lichaam en geest.

Waarom blijft je overlevingsmechanisme actief?

Er zijn een aantal situaties die ervoor zorgen dat je overlevingsmechanisme actief blijft. Deze situaties hangen allemaal samen met chronische stress.

Overbelasting en chronische stress

Chronische stress en overbelasting in dezelfde zin noemen, is bijna een pleonasme. Want het een bestaat niet zonder het ander. Je kan niet overbelast raken zonder chronische stress en andersom. Beide zorgen ervoor dat je niet genoeg herstelmomenten hebt en raak je gewend aan een verhoogde staat van alertheid. Hierdoor blijft je overlevingsmechanisme aanstaan en voelt ontspannen als iets niet natuurlijks.

Trauma

Wanneer je iets heftigs meemaakt wat je niet goed verwerkt, laat dit bepaalde patronen achter in je brein. Zodra je iets meemaakt wat daarop lijkt, kan je lichaam automatisch dezelfde reactie geven als toen. Zelfs als er geen gevaar aanwezig is.

Aangeleerd gedrag

Vanuit je jeugd worden bepaalde dingen en gedragingen aangeleerd. Soms leer je op jonge leeftijd dat je altijd sterk moet zijn, emoties moet onderdrukken of door moet zetten. Dit kan ervoor zorgen dat je brein ontspanning gaat zien als zwakte. Hierdoor blijft je overlevingsmechanisme permanent actief.

Hoe herken je een actief overlevingsmechanisme?

Er is geen man overboord wanneer je overlevingsmechanisme voor korte periode actief is. Pas wanneer het chronisch wordt, heeft dit negatieve gevolgen op je dagelijkse functioneren. Je kan dit herkennen aan de volgende symptomen:

Sommige mensen ervaren een continue staat van hyperalertheid. Je bent altijd gespannen, kan moeilijk of niet ontspannen en blijft alsmaar alert op mogelijke problemen. Hierdoor ervaar je slaapproblemen, een opgejaagd gevoel en ben je extra prikkelbaar.

Anderen ervaren emotionele verdoving. Je hebt moeite met het voelen van vreugde of verdriet en leeft in een neutrale emotionele stand. Alles gaat op de automatische piloot. Dit is een beschermingsmechanisme van je brein om overbelasting te voorkomen.

In andere situaties kiest je brein ervoor om stress te verwerken door overmatig te analyseren. Elk klein dingetje wat je meemaakt, wordt alsmaar groter en in ieder hoekje schuilt een probleem. In deze situatie kan het ook zijn dat je constant afleiding zoekt om niet te hoeven voelen wat er speelt.

En dan komt er ook nog machteloosheid voor. Je hebt het gevoel vast te zitten en beslissingen neem je niet zomaar meer. Dit is vergelijkbaar met de freeze reactie die je overlevingsmechanisme met zich meebrengt.

Hoe doorbreek je dit patroon?

Om je overlevingsmechanisme een reset te geven, is het belangrijk om je bewust te zijn vanwaar de stress vandaan komt. Daarnaast moet je opnieuw leren schakelen tussen actie en ontspanning. Dit gaat niet over een dag ijs en heeft tijd nodig. Stap voor stap kan je dit opbouwen.

Bewustwording en acceptatie

De eerste stap naar herstel is herkennen waarom en wanneer je overlevingsmechanisme actief is. In plaats van jezelf te dwingen om te ontspannen, is het belangrijk om te erkennen dat je lichaam een natuurlijke beschermingsreactie uitvoert.

Structuur en rust

Je voelt je over het algemeen rustiger als er voorspelbaarheid is in je leven. Door je dag gestructureerd in te delen met duidelijke rustmomenten, help je je brein om terug te schakelen naar ontspanning.

Luisteren naar je lichaam

Wij als mens zijn kampioen in het negeren van de signalen die ons lichaam geeft dat we het rustiger aan moeten doen. Hierdoor lopen we veel te lang door met klachten en gaan deze van kwaad tot erger, wat je herstel alleen maar langer laat duren. Luister naar wat je lichaam je probeert te vertellen en pas je dagritme hierop aan.

Minder piekeren, meer voelen

Eindeloos piekeren versterkt het overlevingsmechanisme. Oefeningen zoals mindfulness, meditatie of journaling helpen je om je gedachten te vertragen en je lichaam en geest rust te geven.

Hulp accepteren

Je kan niet alles alleen oplossen en je hoeft het ook niet alleen te doen. Durf om hulp te vragen van de mensen om je heen. Laat je uitnodigen tot een ontspannende middag sauna of een flinke wandeling.

Wanneer extra hulp nodig is

Als je merkt dat je lichaam niet meer vanzelf terugkeert naar ontspanning, kan professionele begeleiding een oplossing zijn. Een professionele coach helpt je inzicht te krijgen in jouw overlevingsmechanisme en hoe je het kunt reguleren. Dit kan op verschillende manieren, zoals ACT, CTG of ademhalingsoefeningen. Door stap voor stap te werken aan ontspanning, leert je zenuwstelsel opnieuw wat rust en veiligheid betekent. Wil je hier meer over weten? Neem vrijblijvend contact met ons op om de mogelijkheden te bespreken.