In dit artikel staat het concept ‘hoogbegaafdheid’ centraal. We staan stil bij wat het precies is, hoe je kunt weten of je hoogbegaafd bent en wat de gevolgen hiervan kunnen zijn voor de hoeveelheid stress die je in je dagelijks leven ervaart. Ook behandelen we enkele misconcepties en vooroordelen. We wijden een artikel aan dit onderwerp omdat er veel hoogbegaafden in Nederland zijn en omdat de uitdagingen die dit met zich mee kan brengen bij veel mensen nog niet bekend zijn; het wordt vaak slechts gezien als een voordeel.
Definitie van hoogbegaafdheid
Laten we bij het begin beginnen: wat is hoogbegaafdheid? Hoogbegaafdheid wordt doorgaans gedefinieerd als een IQ-score van 130 of hoger. Deze IQ-score richt zich met name op iemands cognitieve vermogen (goed kunnen leren, analyseren etc.). Dit betekent dat hoogbegaafde mensen in de top 2,5% van de bevolking vallen op het gebied van intelligentie (430.000 mensen), waaruit we kunnen concluderen dat ze veel potentie hebben. Potentie om complexe problemen op te lossen bijvoorbeeld. Hoogbegaafde mensen hebben bovendien vaak een breed scala aan interesses en kunnen snel en diep denken.
Vandaag de dag is ons begrip van ‘intelligentie’ behoorlijk verbreed. Voorheen was intelligentie nog vooral een IQ-score, maar nu weten we dat intelligentie vele verschijningsvormen kent: sociale, emotionele, creatieve en muzikale intelligentie bijvoorbeeld. Het begaafde potentieel gaat dus verder dan het ‘op kunnen lossen van complexe cognitieve problemen’; het gaat ook over creatieve en mensgerichte domeinen.
Delphi model van begaafdheid
In 2007 stelden Maud Kooijman-van Thiel in samenwerking met twintig experts het Delphi-model samen. Ze wilden de nadruk niet leggen op problemen en kozen voor een positieve beschrijving van begaafdheid. Hun definitie is heel concreet: Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan. Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief en emotioneel mens, intens levend. Hij of zij schept plezier in creëren. Veel hoogbegaafden herkennen zich in deze omschrijving. Er is namelijk niet alleen aandacht voor het snelle denken, maar ook voor de intensiteit van de persoonlijke ervaring en de vaak aanwezige hoogsensitiviteit.
Kenmerken van hoogbegaafde individuen
Op basis van bovenstaande definities kunnen we enkele kenmerken opsommen:
- Hoogintelligent
- Creatief denkvermogen
- Zeer autonoom
- Hoogsensitief (zie voor empirisch bewijs Dabrowski’s theorie van positieve desintegratie)
- Intens op allerlei niveaus (voelen, denken, willen)
- Sterk rechtvaardigheidsgevoel
- Gedrevenheid en nieuwsgierigheid
- Grote scheppingsdrang (m.b.v. creativiteit en snel denken)
Niet iedere hoogbegaafde beschikt over al deze kenmerken en ze komen ook niet altijd tot uiting in hun leven. Met dit lijstje willen we vooral laten zien dat hoogbegaafdheid over meer gaat dan alleen een hoog IQ. Het gaat samen met creativiteit en doorzettingsvermogen. En het leidt niet altijd tot uitzonderlijke prestaties.
De relatie tussen hoogbegaafdheid en stress
We weten nu dat hoogbegaafdheid een rijk begrip is en enkele termen (zoals hoogsensitiviteit, autonomie en gedrevenheid) doen al vermoeden dat het lastig kan zijn voor hoogbegaafden om goed te functioneren in, bijvoorbeeld, een werkcontext. Ze kunnen zich onbegrepen voelen en wanneer ze door leidinggevenden verkeerd ‘gebruikt’ worden, kunnen ze overspannen raken.
Veelvoorkomende oorzaken van stress bij hoogbegaafden
Wanneer we kijken naar stress bij hoogbegaafden, dan zijn er een aantal patronen te ontwaren.
Prestatiedruk
Hoogbegaafde mensen komen er op een gegeven moment achter dat ze veel ‘potentie’ hebben. Wellicht presteerden ze makkelijk op school en hoefden ze niet enorm hard te leren. De verwachtingen vanuit zichzelf en verwachtingen vanuit de omgeving kunnen leiden tot een enorme prestatiedruk. Dat kan verlammend werken.
Onbegrip van de omgeving
Hoogbegaafden kunnen zich geïsoleerd voelen vanwege hun unieke interesses en manier van denken. Ze vinden het soms moeilijk om gelijkgestemde individuen te vinden, wat kan leiden tot eenzaamheid en sociaal isolement.
Onderstimulatie en verveling
Onderstimulatie en verveling komen veel voor bij hoogbegaafde kinderen; ze voelen zich niet uitgedaagd op school, wat ertoe kan leiden dat ze zich anders voelen en onzeker worden. Dit klinkt misschien als een klein probleem, maar het kan wel degelijk leiden tot bore-out, demotivatie en frustratie.
Perfectionisme
Perfectionisme hangt sterk samen met de eerder genoemde prestatiedruk. Hoogbegaafde mensen hebben vaak hoge verwachtingen van zichzelf en van anderen. Ze weten hoe goed iets werkelijk zou kunnen zijn en ze willen koste wat het kost voldoen aan die enorm hoge lat; het ideaalbeeld. ‘Ik doe het zelf wel’ is een veel gebezigde term. Hoogbegaafden zijn vaak erg autonoom; ze kunnen hierin doorslaan en zichzelf uitputten.
Perfectionisme bij hoogbegaafden is vaak gevoed vanuit de omgeving: ze hebben te horen gekregen (bijvoorbeeld indirect via cijfers op school) dat ze veel ‘potentie’ hebben. Ze hebben het gevoel dat ze dit waar móeten maken, ook al zijn ze hoogsensitief of zijn ze erg bang om te falen. De druk kan overweldigend zijn.
Wanneer een hoogbegaafde chronische stress ervaart, kan dit leiden tot burn-out.
Behandeling en preventie
Een holistische aanpak is vaak het meest effectief en dat geldt ook hier.
Hulp zoeken bij een professional
Soms is een hoogbegaafde gebaat bij professionele hulp. Het is dan van belang dat de professional diepgaande kennis heeft van hoogbegaafdheid. Is de professional in staat om aan te sluiten bij de intellectuele behoefte van de hoogbegaafde? Voelt de hoogbegaafde zich voldoende begrepen en gewaardeerd?
Ontwikkelen van coping-mechanismen
Allereerst is het van belang dat een hoogbegaafde zichzelf leert begrijpen. Daarna is het van belang te onderzoeken welke coping-mechanismen goed aansluiten bij wie hij of zij is.
Veel hoogbegaafden zijn bijvoorbeeld gebaat bij het vinden van een creatieve uitlaatklep of hobby; iets waarin ze hun interesse, denkvermogen en intensiteit kwijt kunnen. Ga op zoek naar een stimulerende omgeving.
Bovendien is het essentieel dat de hoogbegaafde haar perfectionisme leert hanteren. Ze zullen moeten inzien dat perfectionisme geen effectieve strategie is om succes en geluk in het leven te bereiken. Het kan helpen om het afleren van perfectionisme te zien als een spel: ik ga kleine risico’s nemen, foutjes maken, en ontdekken dat het ook dan vaak wel goed komt.
In het proces van het om leren gaan met hoogbegaafdheid, kan iemand veel baat hebben bij het aanleren van ontspanningsoefeningen, zoals meditatie en ademhalingsoefeningen. Het hoofd mag af en toe even op standje rust.
Het creëren van een omgeving die ondersteunend is voor hoogbegaafde individuen
Dit is een individuele zoektocht, maar het is van belang dat hoogbegaafden omgevingen opzoeken waar zij zichzelf kunnen zijn en tot bloei kunnen komen. Op werk, bij een sportvereniging of creatieve club, waar dan ook. Mensen zijn sociale dieren en ze hebben behoefte aan verbinding met gelijkgestemden, of in ieder geval mensen bij wie ze zich veilig kunnen voelen.
Conclusie
Hoogbegaafdheid is een eigenschap die vaak wordt bewonderd vanwege de intellectuele potentie en capaciteiten die het met zich meebrengt. Echter, hoogbegaafden ervaren ook stress, vaak als gevolg van perfectionisme, sociale isolatie, overschatting, onderstimulatie en hooggevoeligheid. Het is van cruciaal belang om deze stress serieus te nemen en te begrijpen en om passende ondersteuning te bieden.
Door bewustwording, educatie en maatwerk in de behandeling kunnen hoogbegaafden leren om stress te beheersen en hun geestelijke gezondheid te beschermen. Met de juiste ondersteuning kunnen hoogbegaafden hun buitengewone potentieel benutten zonder overweldigd te raken door stress.
